نظرورزي دقيقي در تاريخ‌نگاري ديني وجود ندارد
دكتر فتح‌الله مجتبايي گفت: تاريخ‌نگاري ديني به معناي امروزي مسأله تازه‌اي محسوب مي‌شود. در اين حوزه نظرورزي دقيقي ارايه نشده است.وي كه در نشست كتاب ماه تاريخ و جغرافيا با عنوان «تاريخ‌نگاري ديني» اختصاص داشت، افزود: اگر كتاب‌هاي هرودوت را مطالعه كنيد مي‌بينيد كه ظاهر كتاب تاريخ است اما از آغاز تا پايان تاريخ ديانت دينداري مصري‌ها، رومي‌ها و يونانيان را به تصوير مي‌كشد.
به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، دكتر فتح‌الله مجتبايي در نشست تخصصي كتاب ماه تاريخ و جغرافيا كه به «تاريخ‌نگاري ديني» اختصاص داشت گفت: تاريخ‌نگاري ديني در گذشته به آثاري گفته ميشد كه سنت مكتوب داشته‌اند مانند كتاب‌هاي كهن هندي‌ها كه تاريخ سلاطين را دربردارد.
وي كه شب گذشته (25 مردادماه) در سراي دايمي اهل قلم سخن مي‌گفت با اشاره به چيستي تاريخ‌نگاري ديني افزود: كتاب «مهابهاراتا» و «رامايانا» تاريخ‌نگاري ديني هندي است و حماسه بزرگ هندوان به زبان سنسکريت را به تصوير مي‌كشد.
اين استاد دانشگاه خاطرنشان كرد: ما در گذشته ايران سنت تاريخ‌نگاري ديني نداشته‌ايم تنها كتابي كه نخستين تاريخ‌نگاري ديني را دربردارد اوستاست كه موضوعات اصلي آن تاريخ‌نگاري ديني در ديانت دين زرتشتي است. همچنين كارنامه اردشير بابكان نيز با مفاهيم ديني همراه است.
وي در ادامه سخنانش افزود: سر تا سر زندگي اردشير بابكان آميخته با مفاهيم ديني و اخلاقي است. اين كتاب‌ها جنبه تاريخي داشته و دين زرتشتي را به تصوير مي‌كشد. کارنامه اردشير بابکان به زبان پارسي ميانه (پهلوي) که در زمان شاهنشاهي ساساني نوشته شده و داستاني درباره به قدرت رسيدن اردشير بابکان است.
مولف كتاب «نحو هندی و نحو عربی» خاطرنشان كرد: اين اثر نثري کوتاه با سبکي ساده است که احتمالاً در اواخر روزگار ساساني در پارس نوشته شده است. از بافت اين اثر چنين پيداست که موبدان زرتشتي در تدوين آن نقش بسياري داشته‌اند.
اين استاد دانشگاه يادآور شد: تاريخ‌نگاري ديني به صورت علم جداگانه بعد از رنسانس به‌وجود آمده و تا قرن 17 و 18 به صورت يك مبحث آكادميك به تدريج آغاز شده و رشد مي‌يابد. رشته‌هاي ديگري مانند نجوم، طب، فلسفه و... كه از قرون وسطي در دسته فرهنگ‌هاي سنتي قرار گرفته و با هم تركيب شده بودند بعد از رنسانس به تدريج از هم جدا شده‌اند.
مترجم كتاب «تاريخ تمدن: يونان باستان» به تاريخ طبري اشاره كرد و گفت: تاريخ طبري ارتباط تنگاتنگي با تاريخ‌نگاري ديني دارد ولي هنگامي كه به مسعود سعدسلمان مي‌رسد از تاريخ‌نگاري ديني به تدريج فاصله مي‌گيرد و با نزديكي به ابن خلدون پايه بحث را روي جامعه مي‌گذارد و دين را به عنوان نهادي مي‌بيند كه بر جامعه تأثير بسياري مي‌گذارد.
وي افزود: پيش از ابن خلدون كساني كه تاريخ مي‌نوشتند بيشتر به شرح برخورد اسلام با پيروان اديان ديگر و جنگ‌ها مي‌پرداختند كه رنگ ديني داشته و يا حتي مورخان به آن‌ها رنگ ديني مي‌دهند. سلطان محمود هنگامي كه به هندوستان مي‌رود بهانه مي‌كند كه براي گسترش دين اسلام مي‌رود ولي قصد او از گسترش اسلام در حقيقت فتوحات آن بوده است.
مولف كتاب «تاريخ ادبيات ايران: از فردوسی تا سعدی» خاطرنشان كرد: تاريخ ما تاريخي است كه براي فاتحان و سلاطين ساخته شده كه به عنوان دين قصد فتوحات و كشورگشايي داشته‌اند. در اين زمينه زرين‌كوب سعي داشت تاريخ اغراض سياسي را از رنگ‌هايي كه مورخان به آن‌ها مي‌دهند آسوده كند.
وي افزود: روشي كه ابن خلدون در مقدمه كتابش پيشنهاد مي‌دهد در دوره‌هاي بعد مورد توجه قرار نگرفت و علت اين است كه در دربارهاي سلاطين تاريخ‌نگار بايد در خدمت دربار باشد و به هر مسأله‌اي رنگ ديني داده ميشد. در اين دربارها تمايلات و گرايش‌هاي تاريخ‌نگار مطرح ميشد و تاريخ به معناي واقعي آن نداشته‌ايم.
مولف كتاب «دين پژوهی» يادآور شد: تا 100 سال گذشته تاريخ‌نگاري ديني در ايران نداشته‌ايم و اين مسأله به صورت يك موضوع خاص مورد توجه قرار نگرفته است. بيشتر مورخان وارد دين شده‌اند و مباحث كلامي را مطرح كرده‌اند. تاريخ‌نگاري ديني دين را به عنوان پديده‌اي در اجتماع مطرح مي‌كند و در اجتماع اثر مي‌گذارد و از جامعه تأثير مي‌گيرد. اين مسأله تاريخ دينداري بشر ناميده مي‌شود و عملكرد دين بر بشر است.
تاريخ‌نگاري قرآني دربردارنده نگاه عقلاني است
سخنران بعدي نشست كتاب ماه تاريخ و جغرافيا حجت‌الله جودكي استاد دانشگاه بود وي به علم تاريخ‌نگاري ديني اشاره كرد و گفت: تاريخ‌نگاري ديني و اسلامي علمي است كه همه موارد را دربرمي‌گيرد. در نگرش‌هاي تاريخ‌نگاري اسلامي برخي به تاريخ از ديدگاه قرآن نگريستند كه اين نوع نگاه عقلاني است.
وي در ادامه سخنانش افزود: خداوند در كتاب مقدس «قرآن» خطاب به مسلمانان فرموده است كه از چيزي كه علم نداريي پيروي نكنيد و يا اينكه وقتي خبري مي‌شنويد در آن تعقل كنيد. خداوند بزرگ با مطرح كردن اين مسأله مي‌خواهد انسان به معرفت علمي دست يابد.
وي به تاريخ‌نگاري اسلامي اشاره كرد و گفت: تاريخ‌نگاري اسلامي بيشتر وقايع تاريخ اسلام را بيان مي‌كند و اسلام متأثر از فرهنگ قرآني است و به دليل حاكميت دربار گذشته نگرش‌هاي اسلامي در نقاط كور باقي مانده است.
اين تاريخ‌پژوه خاطرنشان كرد: در گذشته بيشتر مورخان در دربار بوده‌اند و تاريخ‌نگاري وقايع دربار سلاطين را به تصوير مي‌كشيدند. در كتاب اخوان الصفاي ابن خلدون اين مسأله به روشني آشكار است.
تاريخ‌نگاري گفت‌وگوي بي‌انتهاي گذشته تا حال
سپس دكتر مرتضي نورايي عضو هيأت علمي گروه تاريخ دانشگاه اصفهان گفت: نحله‌هاي متعددي در تاريخ‌نگاري اسلامي و ديني داريم. محورهاي اصلي تاريخ‌نگاري ديني به تاريخ‌نگاري رجالي، موازين، مقاطع، فتوح، خراج، انساب، طبقات، ذيجات، سكولار و مذهبي تقسيم مي‌شود.
مترجم كتاب «روش تحقيق راهنماي پژوهش در تاريخ» خاطرنشان كرد: به گفته دانشمندان و تاريخ‌پژوهان، تاريخ عبارت است از گفت‌وگوي بي انتهاي گذشته تا حال كه توسط مورخان گردآوري مي‌شود و براي آيندگان به يادگار مي‌ماند.
اين استاد دانشگاه به تاريخ‌نگاري اشاره كرد و گفت: تاريخ‌نگاري، گفت‌وگوي بي‌انتهاست و داده‌هاي تاريخي عبارتست از مستنداتي كه تاريخ مي‌پذيرد و بر اساس منابع شكل مي‌گيرد. مهمترين تاريخ‌نگاري پرداختن وقايع است و جريان كلي تاريخ‌نگاري اين تقسيم‌بندي را مي‌پذيرد.
مترجم كتاب «روش تحقيق در تاريخ» خاطرنشان كرد: عقايد، پديده‌اي مرتبط با فرهنگ است و فرهنگ عبارتست از كليت و ذهنيت جامعه در گذر زمان. روش‌هايي كه در باب عقايد داريم مربوط به ذهن است كه تاريخ‌نگاري پيوسته در جست‌وجوي مواد تاريخي است.
وي به آسيب‌شناسي تاريخ‌نگاري ديني اشاره كرد و گفت: در آسيب‌شناسي تاريخي و ديني سه محور وجود دارد كه افتادن در دام كلام يكي از آن محورهاست. آيا ما از تاريخ‌نگاري ديني به عنوان مبلغ ديني سخن مي‌گوييم و اينكه تفاوت بين تاريخ‌نگاري ديني و فلسفي در چيست؟
عضو هيأت علمي گروه تاريخ دانشگاه اصفهان خاطرنشان كرد: رساله‌هاي تاريخي در باب مذاهب و اديان درگير و دار نوع استدلال‌هايي مي‌افتد كه مورد پسند مورخان نيست و اختلافات بسياري را در فرقه‌هاي مختلف مسحيت به وجود آورده است.
