اصول کافی، جامع ترین کتاب حدیثی شیعه

چاپ اول كتاب «شرح‌الاصول من‌الكافي(جلد دوم، باب‌ فضل العلم)» تأليف صدرالدين محمد شيرازي(ملاصدرا) به‌اشراف آيت‌الله سيدمحمد خامنه‌اي و با تصحيح، تحقيق و مقدمه سیدمهدی رجائی از سوي انتشارات بنياد حكمت اسلامي صدرا منتشر و روانه بازار نشر شد.

به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، اين كتاب شرحي است كه حكيم متأله، ملاصدراي شيرازي بر كتاب اصول كافي مرحوم شيخ كليني(ره) زده و در پنج جلد منتشر شده است. جلد دوم اين مجموعه به تفسير احاديث وارده در باب فضل العلم مي‌پردازد.

كتاب شريف كافي، تاليف ثقةالاسلام محمدبن يعقوب كليني (متوفي 329 قمري) در طي بيست سال و در 34 جزء (اصول، فروع و روضه) شامل بيش از 16 هزار حديث، تدوين شده و از حيث قدمت، جامع بودن و كثرت احاديث و ترتيب خاص، اعتبار روايات و شامل بودن بر معارف الهي و اخلاق و احكام، سرآمد كتاب‌هاي حديثي شيعه است و از روزگار تأليف تاكنون، همواره مورد استناد و استفاده فقها و مولفان كتاب‌هاي معارف ديني و اخلاق در حوزه‌هاي علمي شيعه بوده است.

در كتاب‌هايي كه پس از تاليف كافي به ‌قلم اعاظم دانشمندان شيعه نگارش شده، همواره از آن تمجيد و نسخه‌هاي آن در همه دوره‌ها موجود بوده است و در اجازاتي كه علما و محدثان و فقها براي يكديگر مي‌نوشتند، كافي به‌ عنوان يك اثر شناخته شده و مشخص، ياد شده و افراد با قرائت آن نزد يكديگر، به اتقان نسخه‌هاي آن مي‌پرداخته‌اند.

كتاب كافي در نزد اصحاب اماميه داراي اهميت و جايگاه ويژه‌اي است. شيخ مفيد رحمة‌الله (متوفي 413 قمري) در كتاب تصحيح‌الاعتقاد مي‌نويسد: «كتاب كافي از بلند مرتبه‌ترين كتاب‌هاي شيعه و از پرفايده‌ترين آنهاست.»

نجاشي رحمة‌الله (متوفي 450 قمري) نيز در كتاب رجال خود مي‌نويسد: «كليني در زمان خود در ري، شيخ اصحاب ما بوده و كتاب خود را كه نامش كافي است، در مدت بيست سال تاليف كرده است.»

از قول شهيد اول رحمة‌الله (متوفي 786 قمري) در بحارالانوار هم اين نظريه به چاپ رسيده است: «كافي در حديث، تاليف شيخ ابوجعفر كليني است كه مانند آن در كتاب‌هاي حديثي شيعه تاليف نشده است.»

صدرالمتالهين (ره) نيز در شرح كافي مي‌نويسد: «بهترين احاديث و گفتارهايي كه از اهل‌بيت(ع) براي ما روايت شده، احاديث كتاب كافي تاليف امين‌الاسلام و ثقة‌الانام شيخ عالم كامل مجتهد بارع فاخر، محمدبن يعقوب كليني ـ‌ اعلي‌الله قدره و انار في‌السماء بدره ـ است.»

كافي كتابي است كه بر اصول كامل مذهب شيعه و ديانت حقه اسلامي استوار است و اصول و فروع مذهب اماميه و ديانت اسلام را آشكار ساخته است. اصول كافي به عنوان كليات آثار و اخبار مذهبي شيعه در اول عصر غيبت امام زمان(عج) و نهاني مصدر علم، تاليف شده و در ميان كتاب‌هاي مذهبي، خورشيدي درخشان و پر فروغ به‌شمار مي‌رود.

در اين كتاب، اساس تعليمات مذهب و دينداري بر پايه خردمندي، تعقل، دانش، علم و بصيرت كامل نهاده شده و اين اثر همزمان با مرجعيت نواب خاص امام عصر(عج) در افق تعليمات شيعه به عنوان يك مرجع عمومي و براي وظيفه‌شناسي در همه ادوار آينده تا ظهور امام زمان(عج) تهيه شده است.

پيش از شرح صدرالمتالهين شيرازي، چند نفر از علماي بزرگ شيعي، كافي يا بخشي از آن را شرح كرده‌اند كه ميرسيدحسين مجتهد كركي (متوفي 1001 قمري)، شيخ محمدعلي بن محمد بلاغي (متوفي 1005قمري)، ملاعبدالله تستري (متوفي 1021 قمري)، شيخ محمد فرزند صاحب معالم (متوفي 1030قمري)، شيخ علي نواده صاحب معالم، ملامحمد امين استرآبادي؛ صاحب فوائد مدينه (متوفي 1036 قمري) و ميرداماد (متوفي 1040 قمري) از آن جمله‌اند.

آيت‌الله سيدمحمد خامنه‌اي، رئيس بنياد حكمت اسلامي صدرا در بخشي از جلد اول كتاب «ملاصدرا، زندگي، شخصيت و مكتب صدرالمتألهين» درباره شخصيت ملاصدرا مي‌نويسد: «ملاصدرا در سال 979 هجري قمري چشم به جهان گشود. وي علاوه بر داشتن شرايط خانوادگي و اجتماعي مساعد، كودكي هوشمند و پراستعداد بود. آنچه كه بعدها به اثبات رسيده، همان استعداد شگرف و هوش و درك بسيار اين كودك، همراه با ذوق و لطافت طبع شاعرانه و قدرت منطق و تعلق و استدلال اوست و از جهت سلامت نفس و دين‌باوري و تعبد و التزام به احكام شرع و انجام مستحبات و عبادات و اعمال خير و نيكوكاري نيز كردار و گفتار او گواه و خانواده و پدر او دليل آن مي‌باشند و هر يك از كتب او آيينه‌اي است كه در آن مي‌توان علاوه بر حكمت و منطق و فلسفه و بينش عميق فلسفي و عرفاني، آثار صفاي نفس و خوش سيرتي و اعتقاد و التزام و تعبد واقعي نسبت به شرع و احكام شرعي و پايبندي شديد به اخلاق و منش فرزانگان را مشاهده كرد.»

صدرالدين محمد قوامي شيرازي، تنها فرزند پسر خانواده‌اي بزرگ و سرشناس بود كه در شيراز مركز استان فارس همواره در مناصب ديواني و درباري كار مي‌كردند و به ديانت و مذهب و فضل و احسان و نيكوكاري شهرت داشتند. پدر وي خواجه ابراهيم‌بن يحيي قوامي است كه گفته مي‌شود در دستگاه حكومت محلي فارس، شغل وزارت داشت.

صدرالمتالهين(ره) از 34 جزء كافي فقط به شرح بخشي از اصول كافي يعني جزء اول (كتاب عقل و جهل)، جزء دوم (كتاب‌العلم)، جزء سوم (كتاب‌التوحيد) و بخشي از جزء چهارم (كتاب‌الحجة) توفيق يافته است. چند نفر از كساني كه پس از او كافي را شرح كرده‌اند ـ مانند ملا صالح مازندراني، علامه ملا محمدباقر مجلسي، ملا خليل قزويني و ملا محسن فيض كاشاني‌ـ يكي از مصادر و منابعشان؛ شرح كافي ملاصدرا بوده است.

پايان تاليف بخشي از شرح ملاصدرا بر كافي سال (1044 قمري) و وفات آن بزرگوار ( 1050قمري) است، بنابرين تاريخ تاليف بقيه آن بايد بين سال‌هاي 1044 تا 1050 باشد.

از آنجا كه اين اثر گرانقدر همواره مورد توجه حوزه‌هاي علمي شيعه بوده، نسخه‌هاي خطي فراواني از آن در كتابخانه‌هاي ايران و خارج از ايران موجود است. در كتاب‌شناسي جامع ملاصدرا (چاپ انتشارات بنياد حكمت اسلامي صدرا) هفتاد و دو نسخه از اين اثر يا بخشي از آن معرفي شده است.

درباره سال درگذشت صدرالمتالهين نيز اگرچه سال 1050 قمري مشهور است ولي مؤيدي ندارد، اما سال 1045 قمري كه نوه دختري او علامه فرزانه علم‌الهدي فرزند فيض كاشاني نوشته است؛ مؤيدات بيشتري دارد. ملاصدرا در سفر حج و در بصره وفات كرد و او را به نجف بردند و در صحن اميرالمومنين علي(ع) به خاك سپردند.

اين اثر در انتها، حاوي فهرستي از احاديث، اشعار، نام اشخاص، گروه‌ها، كتاب‌ها و مكان‌هاست.

از منابع مورد استناد اين اثر مي‌توان كتاب‌هاي قرآن كريم، نهج‌البلاغه، ديوان منسوب به اميرالمومنين علي(ع)، عوالي‌اللئالي، رجال(کشی، نجاشی، شیخ طوسی، ابن داود، برقی)، احياء‌ علوم الدین، صحاح‌اللغة، الدرالمنثور، اعتقادات ‌صدوق، خصال، تهذيب‌الاحكام، بحارالانوار، مرآت‌العقول، تفسير قمي، كشف‌الغمة، تفسير(الباطن، فخررازی، الکبیر، کشاف)، احقاق‌الحق، قاموس‌المحیط، الفتوحات‌المكية، ارشاد، اربعین، اعلام الوری، بصائرالدرجات، حکمةالاشراق، شرح اصول کافی مولی محمدصالح مازندرانی، کسراصنام الجاهلیة، کنزالعمال، معالم العلماء، ملل و نحل، النهایة و ده‌ها كتاب ديگر را نام برد.

چاپ اول كتاب «شرح‌الاصول من‌الكافي (جلد دوم)» در شمارگان 2000 نسخه، 640 صفحه (گالينگور) و بهاي 94500 ريال راهي بازار نشر شده است.